Şeyh Hâlid Efendi’nin Divan’ında İnsan-ı Kâmil Düşüncesi

Abstract

Mutasavvıf bir şair olarak Şeyh Hâlid’in muhatabı insandır. O insanın kemalini gaye edinmiş ve irfan mektebinde insanlık öğretisi ortaya koymuş bir sûfîdir. İnsanın sadece maddi yapısıyla ele alındığı asrımız öncesinde o, insanı madde ve mana, dünya ve ahiret, fert ve toplum, beden ve ruh cihetleriyle ele alıp bütüncül yaklaşmış bir gönül eridir. Makalede Şeyh Hâlid Efendi’nin varlık felsefesini ve varlıklar mertebesinde insanın konumuna bakışını ele almak istiyorum. Kâmil insanın arayışı içerisinde olan Şeyh Hâlid Efendi, insanın süflî duygulardan sıyrılıp fıtratına yolculuk yapmasını istemektedir. Küntü kenzen sırrına ermek için insanın safiyet kazanmasını önermektedir. Bir sûfî şair olarak insanın kemal kazanabilmesi için seyr u sülûk eğitimini gerçekleştirmesini, tasavvufî ahlaka bürünmesini, irfanî kimliğe sahip olmasını ve aşk estetiği kazanmasını önemsemektedir. Şeyh Mehmed Hâlid 1273/1856 yılında Sivas’ta doğmuş, Sivas Mekteb-i Rüştiyesi’nden mezun olmuş, 93 Harbine katılmış, 1880 yılında memuriyet hayatına atılıp 1899 yılına kadar Erbaa Bidayet Mahkemesi hakim yardımcılığı, Sivas Merkez savcı yardımcılığı, Darende Bidayet Mahkemesi hakim yardımcılığı, Darende Bidayet mahkemesi başkatipliği, 1896 tarihinde Darende Bidayet Mahkemesi sorgu hakimi muavinliği, Tonus/Altınyayla Bidayet Mahkemesi başkatipliği, Kuruçay Bidayet Mahkemesi sorgu hakimliği görevlerini deruhte etmiştir. 1931 tarihinde vefat edip Sivas Yukarı Tekke Mezarlığına defnedilmiştir.Üveysî meşrep bir isim olmakla birlikte Nakşbendiyye meşâyıhından Kastamonulu Ganizâde Mehmed Sâdık Baba’nın yanında seyr u sülûkunu tamamlamıştır. Şeyh Hâlid’in kaleme aldığı üç eseri bulunmaktadır. Bunlar; Hilafetnâme, Mektûbât ve Divan’dır. Şeyh Hâlid eserlerinde ana tema olarak tasavvuf konularını ele almaktadır. Tasavvufî meseleleri ele alırken ahlak, ibadet, âdâb, erkân, marifet, varlık ve aşk konularına öncelik vermektedir. Şeyh Hâlid’in bütün çabası Allah, insan ve âlem ilişkisini anlaşılır biçimde ortaya koyabilmektir. Şeyh Hâlid’in tasavvuf anlayışına göre Varlık tektir, o da Hz. Allah’tır. Allah’ın varlığı mutlak, mevcûdâtın varlığı izâfîdir. Eşya mevcûd billahtır. Eşyanın varlığı kendiliğinden değildir. Kâinat ayna mesabesindedir. Kâinat aynasında yansıyan Hakk’ın cemâlidir. İlâhî zâtın güzellikleri kâinat aynasında yansımaktadır. Âlemde vücuda gelen tüm eşya Allah’ın zâtını ve sıfatlarını ispat etmektedir. Evrendeki mevcûdâttan herbiri Allah’ın kelimeleridir. Âlemin varlığı Allah’ın rahmetinin eseridir. İnsan bu kâinat ağacının meyvesidir. İnsan hem zübde-i ȃlem hem de Hakk’ın aynasıdır. İnsanın Allah ve ȃlem arasındaki bir konumda bulunuşunu Şeyh Hâlid’in manzum ifadeleriyle ele almak istiyoruz.Vahdette kesreti kesrette vahdeti görmeyi öngören Şeyh Hâlid, kesret âlemindeki farklılıkları İlahi Cemâl’in birer cilvesi olarak değerlendirmektedir. Görebilen için kesret âlemi vahdete işaret etmektedir. Şeyh Hâlid’e göre Allah zâtı bakımından âlemlerden müstağni, eşyâdan âzâde ve yaratılmışlardan ötedir. Ancak o isim ve sıfatları, efâl ve yaratması ile eşyâda zuhur etmektedir. Ona göre eşyânın herbiri ilâhî isimlerden birinin tecelligâhıdır. Varlığın herbiri lisân-ı hâlleriyle Hakk’ı tesbih etmektedir. Şeyh Hâlid’e göre nâkıslıktan kemâlâta, sûretten mânâya, eşyâdan hakîkate yolculuğun adı seyr u sülûktur. Seyr u sülûk eğitimini; varlıktan soyunmak, ağyârdan soyutlanmak, gönül safiyetine ermek, dergâha yüzler sürmek, hayret makamına ermek, tüm nişanları atmak olarak gören Şeyh Hâlid, seyr u sülûk sürecini hac metaforu ile izah etmektedir. Seyr u sülûktan maksadının ne olduğunu soranlara Şeyh Hâlid, kul olup Hakk’a ibadet etmek olduğunu, ubudiyeti seyr u sülûkun başı gördüğünü söylemektedir. Seyr u sûlûkun anlam kazanması mürşid-i kâmile intisap, ihlas, tezkiye ve zikir ile sağlanabilmektedir.Şeyh Hâlid’e göre derdi olmayana derman verilmez. Dermanın hasıl olması için dertlenmek gerekmektedir. Âlemin kendisi gibi derdi de fânîdir. Dolayısıyla fânî olanı dert edinmenin de anlamı yoktur. Bir mürşid-i kâmil arayıp tüm cihanı terk etmek gerekir. Zira mürşid-i kâmil olmadan derman bulunmaz. Şeyh Hâlid’e göre mürşid-i kâmilden istifade etmenin yolu; benlikten kurtuluş, aşkı tadış, hizmette öncülük, tevâzû hâli, gönül safâsı, şöhretten kaçış, iddiayı terk, hidayet nuru, zikre devam, fütühâta eriş, dostluk ve hevâdan kurtuluştur. Şeyh Halid’e göre mürşid-i kâmile intisap merasime koyulmak değildir. Dervişlik bir gösteriş ve iddia makamı olamaz. Tasavvufta alınan seyr u sülük eğitiminin temelinde ihlas olmalıdır. Dini Allah’a has kılma çabası olan dervişlik, Allah ile kurbiyet sağlamaya çalışmaktır. Şeyh Hâlid tarikata intisap eden müntesiplerinden ihlasta karar kılmalarını istemektedir. İntisabı anlamlı kılan yegane unsurun ihlas olduğunu söylemektedir.Mürşid-i kâmile intisapla başlayan, ibadete devamla anlam kazanan, ihlâsa riâyetle sâfiyet kazanan seyr u sülûk, ancak nefis terbiyesiyle hâsıl olur. Nefis terbiyesi cihâd-ı ekberdir. Nefsin isteklerine boyun eğmek zafiyettir. Seyr u sülûk nefsin ıslahına çalışmaktır. Nefis terbiyesi zorlu ve önemli bir meşgaledir. Nefis terbiyesinin başarılı olmasını sağlayan en önemli unsur zikirdir. Seyr u sülük eğitiminin nefis terbiyesini başarılı kılan zikir uygulaması dervişin basiret ve firasetini artırır. Mürşid-i kâmilin intisap sürecinde müridinden beklediği yegâne görev, kalbini ve dilini Allah’ın zikrine alıştırmaktır. Zikrullah muhabbetin bir eseridir. Şeyh Halid’e göre Hak katında anılmak isteyen önce kendisi Hakk’ı anmayı öğrenmelidir. Şeyh Hâlid tasavvufî eğitimin icra edildiği tarikat terbiyesine büyük önem vermektedir. Bir mürit intisap ettiği mürşid-i kâmilin hakkını vermelidir. Müntesip bulunduğu mürşidin dergâhındaki manevî atmosferden gereğince istifade etmelidir. Kendisini yetiştiren mürşidin hizmetinde olmalı ve tarikatının âdâbına riayet etmelidir.Seyr u sülûkunu tamamlayan, tasavvufî ahlâkı kemâle erdiren ve Allah’ın zikri ile ünsiyet kazanan sâlik, sonunda marifetullaha ermeye çalışır. İnsan olmaktan kasıt Allah’ı tanımaktır. İnsan için en büyük felaket gaflete düşmektir. Ârifleri velâyet sultanları olarak gören Şeyh Hâlid, âriflerle zâhidler arasında kıyaslama yapar ve tercihini âriflerden yana koyar. Zâhidlerin surete kapıldıklarını, esasa inemediklerini, dindarlık gösterisinden öteye geçemediklerini düşünür. Zâhidlere kendilerini âriflerle kıyastan kaçınmayı telkin eden Şeyh Hâlid, âriflere düşmanlık besleyenlere uyarıda bulunmakta ve Allah dostlarına düşmanlık besleyenlere Allah’ın harp ilan ettiğini hatırlatmaktadır. Şeyh Hâlid irfana ermenin ve insan-ı kâmil olmanın yollarını; lütf-ı ilahi, zühd, aşk, terk bilinci, nefisle cihad, mahviyet, zikir ve dertli olmak şeklinde sıralamaktadır. Marifetullahın götüreceği sahil-i selâmet kişinin muhabbetullaha ermesidir. Aşk tasavvuf ve tarikat yolunun yegâne kazanımıdır. Aşk, vuslata erme yoludur. Hakikat ancak aşkla elde edilebilir. Ancak ilahi aşkı edinmek yâr olmayı gerektirir. Zira Allah sevgisini kazanmanın yolu, kişinin gönlünden tüm mâsivâyı çıkarmasıdır.

Sheikh Halid Sufi, as a Sufipoet, addresses human being as the main subject of his sufist dicourse. He isan important figure of our recent history as he primarily adopted the goal ofhuman perfection and revealed a doctrine of humanity in the school ofknowledge. In advance of our current century, when human is seen just inphysical respect, he lived as a man of heart who handled human being with anintegrated approach within the aspects of matter and spirituality, the worldand the hereafter, individual and community, body and soul. In this communiqué,I will discuss Sheikh Halid Effendi’s ontology and his point of view on theplace of human being in the realm of existence. He seeks human perfection andwishes people to free themselves of shabby desires and regain theirdisposition. He recommends people to achieve purity in order to reach the rankof being a mirror to God’s reflections. As a Sufi poet, he attaches importance tocarrying out the education of divine journey, wrapping up in mystical ethics,having the identity of wisdom and gaining the aesthetics of love so as to reachthe perfection.Sheikh MehmedHalid was born in 1273/1856 in Sivas. He graduated from Ottoman Junior HighSchool. He attended the 1893 War. In 1880, he started his professional careerat a state office. Until 1899, he served in several positions, as assistantjudge in Erbaa Lower Court, as Prosecuting Deputy Attorney in Sivas, asProsecuting Judge assistant in Lower Court and head clerk in Darende, as headclerk in Lower Court in Tonus/Altınyayla, and as prosecuting judge in Kuruçay.He died in 1931 and was buried in Sivas Yukarı Tekke Graveyard.Sufism(tasawwuf) is an education for integrity towards maturity, in a way to prufiythe self from evils of nafs (self) and to reach the love of Allah. Thisspiritual educational journey is called ‘Seyr-u Suluk’. Sheikh Mehmed Halidcompleted his Seyr u Suluk as a dervish (student) of murshid (mentor)Kastamonulu Ganizade Mehmed Sadık Baba. Sheikh Mehmed Halid wrote three bookscalled Hilafetnāme, Mektubāt, and Divan.He deals with issues of Sufism (mysticism) in these works. Primarily, his worksdwells into the matters of morals, worship, good manners (adab), customarypractices, ingenuity, existence, and love. Sheikh Mehmed Halid’s sole attempt is to explain the relationship amongAllah, man and universe in an understandable way. According to Sheikh MehmedHalid’s conception of Sufism, existence is unique and that existence is only Allah.The existence of Allah is absolute while the existence of assets is relative.Things do not exist on their own. Universe is like a mirror. What is reflectedin the mirror of universe are the shadows of Allah the Omnipotent. The gracesof The Divine are reflected in this mirror. All the things that exist in theuniverse proves the Self of Allah and his properties. Each of the things in theuniverse are the words of Allah. The existence of the universe is a result ofAllah’s mercy. Man is the fruit of the tree of the Universe.Man is both theembodiment and the reflection of Allah. We want to discuss the position of manin between Allah and the universe with Sheikh Halid’s verses. Perceivingplurality in unity and unity in plurality, Sheikh Mehmed Halid attributes thevariety of things and existence in the universe to the Divine beauties ofAllah. For those who can comprehend, theplurality/ abundance in existing objects in the universe indicates singularityand uniqueness of Allah. According to Sheikh Halid, Allah is independent fromand beyond all the entities that exist in the universe. However, Allah,manifests Himself in the things that he creates and the actions he takesthrough His divine names and properties. According to Sheikh Halid, each objectis a reflection of Allah’s divine properties. Every entity in the universeglorifies Allah with all their existence. For Sheikh Halid, Seyr u Suluk is thejourney from weakness to perfection, from substance to meaning, and from thingsto reality.ConsideringSeyr u Suluk education as distancing one’s self from other beings, reachingpurity of heart, disposing of all signs explains these concepts with pilgrimagemetaphor. As a response to those who asks him what he meant by seyr u suluk, hesays seyr u suluk is servitude and submission to Allah. In order for Seyr uSuluk to be meaningful, a person should enter the way of a murshid-i kāmil(perfect religious mentor), and should have sincerity, purity (being deprivedof all sins) and dhikr. According toSheikh Halid, someone who is not in trouble is not given a remedy. So as tobother is necessary for remedy to be arisen. Nuisances of the universe are alsoephemeral as the universe itself. Therefore, it is unnecessary to bother thingsthat are ephemeral. Because remedy is not available without being mature.According to Sheikh Halid, the procedure of gaining advantage from beingmature; getting rid of the ego, feeling the love, being pioneer of the mission,being modest, to attain soul pleasure, escaping from fame, leaving the claim,the glory of salvation, proceeding dhikr, reaching the conquests and escapingfrom friendship of worldly things. According to Sheikh Halid, being mature isnot setting about affiliation ceremony. Asceticism cannot be a show and claimauthority. Sincerity is needed on the basis of seyr u suluk education.Asceticism which is an effort of making the religion a specific of Allah is tomake intimacy with Allah. Sheikh Halid wants his murids who take part in ṭarīqa (sufī path) to decide on the sincerity.Sincerity is said to be the unique factor that makes sense the membership. Seyr u sulukwhich begins with being membership of mature murshid, which makes sense withproceeding worship and respecting the sincerity arises by teaching manners tosoul. Seyr u suluk is trying to reform the soul. Teaching manners to soul is achallenging and significant task. The most important factor that ensureteaching manners to the soul to be achieved is dhikr. Dhikr practice whichmakes successful the teaching manner to the soul of seyr u suluk trainingincreases the prudence and foresight of dervish. The unique task that murshidexpects from his murid during the membership process is to adjust his soul andparlance to the dhikr of Allah. Dhikr of Allah is a product of fondness.According to Sheikh Halid, one who wants to be remembered in heaven shouldhimself learn to remember Allah. Sheikh Halidgives too much importance to disciplining the tariqa where sufi training takesplace. A murid should qualify his murshid whom he intimated to. Followersshould gain sufficient advantage from the spiritual atmosphere in the dergāh oftheir murshid. The murid must be at the service of the murshid who trains himand should obey tariqa manners.Salik whoachieves seyr u suluk, who maturates the sufi ethics and who gains sinceritythrough dihkr of Allah tries to achieve the Gnosis. The intent of being a humanis to know Allah. The biggest disaster for human is to come upon unawareness.Sheikh Halid who assumes the the Arifs as sultans of walayah makes a comparisonbetween the Arifs and the Zahids and prefers the Arifs. He thinks that theZahids pay attention to the appearance, cannot reach the basis and cannot gobeyond Allahliness show. Sheikh Halid, who encourages the Zahids to avoidcomparing themselves with the Arifs, warns the ones who combat with the Arifsand reminds that Allah proclaims warfare to those who has hostility towardsthose surrendering themselves to Allah. Sheikh Halid lines up the ways of being mature and having wisdom asgodly grace, asceticism, love, the mind of leaving, battle with the self,humility, dikhr and being woeful.Salvation process which Marifetullah will guide isto achieve the love of Allah. Love is the way of achieving the reunion. Thereality can just be gained through love. However, gaining the divine loverequires to be loved. Because, the way of gaining the divine love is to removeeverything except Allah from one’s heart.